Spinoza: realizm zakleszczony między naszą wyobraźnią i intuicją
Rozsądek, rozum, racjonalizm (ratio) czyli ludzka zdolność myślenia i wyciągania racjonalnych wniosków nie jest nam bliska. Jesteśmy istotami ograniczonymi. Nasza rzeczywistość składa się z naszych złudzeń, hipotez i wyobraźni. Miejsca na realizm raczej nie ma.
Serce wygrywa z rozumem
Może pierwszą osobą która powyższe stwierdziła był filozof Baruch Spinoza. W roku 2011 odsłonięto w Amsterdamie jego pomnik. W 332 lata po śmierci doczekał się pomnika w byłej żydowskiej dzielnicy Amsterdamu - tam gdzie się urodził, żył i pracował.
Spinoza był synem żydowskiego uchodźcy z Portugalii. W domu filozof mówił po portugalsku, w szkole po hiszpańsku, na ulicy po holendersku, pisał po łacinie a modlił się po hebrajsku.
Gdyby trójkąt mógł mówić to opisałby Boga jako trójkąt - Baruch Spinoza z Amsterdamu, 1670
Baruch Spinoza (ur. w Amsterdamie w roku 1632, zmarł w Hadze w roku 1677) był największym holenderskim filozofem i jednym z największych filozofów świata. Pochodził z kupieckiej rodziny portugalskich (z miejscowości Vidigueira) żydów osiadłych w Amsterdamie. Jego filozofia pod wpływem, o generację od niego młodszego Kartezjusza, oznaczała przełamanie średniowiecznego sposobu myślenia, gdzie rozdział między Bogiem stworzycielem z jednej strony i stworzonym światem z drugiej był dogmatem. Według filozofii Spinozy takiego podziału nie było. Bóg jest wieczną bezosobową substancją która jest jednością z uniwersum. Bóg nie może karać, nagradzać lub poświęcić jajka wielkanocne.
W osiemnastym wieku następcy Spinozy (jak Leibniz) określali inne wizje aż jego idee zostały wyparte przez empiryzm którego założeniem było, że wiedza wynika z doświadczenia - co było w założeniu przeciwieństwem realizmu Spinozy.
Do wielbicieli filozofii Spinozy należeli m.in. Albert Einstein, Goethe i Hegel. Według XIX-wiecznego niemieckiego filozofa Hegla to właśnie Spinoza zbudował podstawy nowoczesnej filozofii. Spinoza był także wzorem dla Immanuela Kanta i Karola Marksa.
Ratio(nalność)
Do mnie najbardziej przemawia myśl Spinozy, że nie możemy mieć zbyt wielkich oczekiwań od naszej racjonalności (ratio). Realizm lub racjonalizm jest w naszej ludzkiej naturze zakleszczony między dużo silniejszymi wizjami zbudowanymi na złudzeniach, hipotezach i wyobraźni z jednej strony a naszą pierwotną intuicją. Realizm jest pożyteczny i przez nas pożądany ale najmniejsza pokusa nas od niego łatwo odciąga. Jak pisze Spinoza w swoim dziele "Etyka": gdybyśmy zaakceptowali fakt, że istnieje tylko jedna rzeczywistość mianowicie ta jaka jest; rozprzestrzeniający się wszechświat wewnątrz którego wszystko zachodzi według koniecznych praw natury - uzyskasz wówczas intuicyjne zrozumienie dające trwałą błogość. Mimo to Spinoza nie uważał by człowiek był pokornym cielęciem zdanym wyłącznie na prawa boskiej natury. Człowiek własną wolę dążącą do celu choć u źródeł tego celu leży nasza nieracjonalność.
Umysł i ciało
Ironią jest, że filozof który żył skromnie i odmawiał dóbr materialnych doczekał się, że w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku, że jego portret umieszczono na banknotach 1000-guldenowych! A może w tym kryła się głębsza myśl: realizm=pieniądz?
Spinoza pisał: ”co pozostaje z ludzkiego umysłu nie da się oddać w kamieniu lub metalu” - gdy tymczasem postawiono mu w roku 2011 pomnik z brązu w byłej żydowskiej dzielnicy w miejscu gdzie stał . Stworzonka na jego płaszczu symbolizują odwieczną wielokulturową społeczność tego miasta. Mało kto w Holandii wie kim Spinoza był a filozofia niestety nie jest zwykłym przedmiotem w szkołach średnich.
Największe dzieło Spinozy; „Ethica” zostało wydane po jego śmierci. Spinoza był prekursorem nowego spojrzenia na biblię, jego nowatorskie idee miały duży wpływ na renesansową Europę, był zwolennikiem demokracji i wolności słowa co na tamte czasy nie było tylko czczym gadaniem dzisiejszych zwalczających się nawzajem polityków i mocarstw. "Etyka" ma za zadanie uczyć ludzi jak mogą ulżyć swojemu cierpieniu. To nie była filozofia dla samej filozofii ale książka z praktycznym zastosowaniem.
Holenderski realizm
Być może to właśnie Spinoza jest ojcem holenderskiego realizmu, tego co oni o sobie sami chętnie mówią "nuchterheid" (realizm, trzeźwość). Nie da się im tego odmówić porównując z innymi narodami motającymi się w emocjach i zazdrośnie zerkających na holenderskich umiejących zachować realne spojrzenie na sprawy bez emocji i z korzyścią dla siebie.
Spinoza: "człowiek powinien wiedzieć, że Bóg jest także częścią stworzenia i wszystko co istnieje - z Bogiem włącznie - jest obliczem Boga. Aby dojść do takiego stadium świadomości należy być niezależnym i wolnym od emocji.
Spinoza był człowiekiem spokojnym i zrównoważonym. Nie dawał się sprowokować. Ostatnie zdanie “Etyki” brzmi: "Wszystko co doskonałym jest, jest trudne i unikalne".
- Przeczytaj także żydowską historię Amsterdamu oraz Żydów Europy.
[Aktualizacja 2019]