Wiatraki holenderskie

Nigdzie jednak nie było tak dużo, ciągle udoskonalanych wiatraków jak w Holandii. W depresji były idealną maszyną do pompowania wody. 

Kiedy pojawiły się pierwsze wiatraki w Europie - nie jest udokumentowane. Ponoć były już używane przez starożytnych Chińczyków i Perzów a do Europy trafiły we wczesnym średniowieczu - jak przypuszczam, wraz z Maurami na Półwysep Iberyjski. Szybki rozwój gospodarczy i populacyjny Niderlandów w XII-XIII wieku spowodował duże zapotrzebowanie na produkty rolne (zboże) i efektywne metody ich przetwarzania (młyny).

Wiatraki na Mazurach

Już co najmniej 600 lat wiatraki są popularne w całej Europie. Jan Matejko malował obraz "Bitwa pod Grunwaldem" w 1872 - kiedy to na ziemiach polskich stało dużo wiatraków typu holenderskiego (holendry)  nazywane w samej Holandii "bovenkruier" lub "poldermolen" - które wraz z holenderskimi osadnikami przybyły do Prus Wschodnich w XVI w.

Jednak na obrazie Matejki mającym przedstawiać rok 1410 stoją wiatraki, choć to niemożliwe  aby już w roku 1410 tak nowoczesny wiatrak mógł stać na Mazurach. Pierwsze wiatraki tego typu z obrotową czapą powstały w Holandii w 1607 r.

Wiatraki w Polsce

Na tzw. "Ziemiach Zachodnich" stały setki różnego typu wiatraków służących do napędzania żaren młyńskich, tartaków i innych maszyn. Po wojnie nie konserwowane lub trawione ogniem wyginęły, z nielicznym wyjątkami.

Jeszcze na początku XX w. na południu Warszawy stało rzędy wiatraków [link >>>]. Stąd do dzisiaj pozostała nazwa ulicy Młynarskiej.

Wiatraki w Holandii

Najstarszy dobrze zachowany wiatrak w Holandii znajduje się koło miejscowości Ede (Doesburgermolen) i pochodzi z 1568 roku.

W tej chwili Holandia liczy 1048 zabytkowych wiatraków. Najwięcej z nich znajduje się w prowincji Zuid-Holland (220). Jeszcze sto lat temu Holandia liczyła 10 tys. wiatraków które pracowały dla pompowania wody, rżnięcia desek, mielenia ziaren, wytłaczania oleju i produkcji papieru. Wiele z tych wiatraków nie przetrwało do naszych czasów. Wiatraki są z drewna i wiele z nich spłonęło. 

Wiatraków szybko przybywa, choć dzisiaj już tylko jako turbiny wiatrowe. Nowoczesne wiatraki nie podobają się Holendrom; psują krajobraz i zaśmiecają horyzont - holenderską panoramę z krową, tulipanem i wiatrakiem.

Generalnie pierwszą i najważniejszą funkcją większości holenderskich wiatraków było odwadnianie podmokłych terenów. Siła wiatru napędzała pompy wodne.

Motor napędowy holenderskiej gospodarki

Drewniane wiatraki są symbolem ówczesnej genialnej sztuki rzemieślniczej Niderlandów gdzie wiatr wieje zawsze. Szczególnie w holenderskim Złotym Wieku (XVII) w szybkim tempie rozwijał się przemysł i okolice Zaandijk stały się pierwszym i największym w tym czasie okręgiem przemysłowym Europy. Motorem napędowym maszyn były wiatraki. Ulepszano budowę i technikę a szczególnie od czasów wynalezienia wału kardana (współcześnie zwanego przegubem Cardana) zwiększyła się liczba przemysłowych zastosowań motorów napędzanych wiatrem.

Tysiące wiatraków służyły w Holandii do napędzania:

• maszyn tartakowych, piłujących skandynawskie i polskie drewno do budowy żaglowców;
• przemysłu papierniczego;
• pompowania wód głębinowych do celów przemysłowych;
• mielenia zboża z krajów nadbałtyckich;
• mielenia nasion słonecznika i lnu na oleje do produkcji farb olejnych;
• młócenia konopi;
• mielenia musztardy lub tabaki;
• łuskania ryżu, jęczmienia i innych ziaren;
• osuszania polderów.

Typy wiatraków holenderskich

Generalnie istnieją trzy typy holenderskich wiatraków:

1. Wiatrak koźlak

Standerdmolen - najstarszy typ wiatraka holenderskiego. Dębowy wiatrak stoi na "kurzej nóżce" i cały domek można przekręcać zgodnie z kierunkiem wiatru. Funkcjonował głównie jako młyn zbożowy gdyż konieczność obracania całego wiatraka do wiatru uniemożliwiała podłączenia na stałe innych urządzeń lub pomp wodnych.

Molen = młyn, wiatrak.
Poldermolen = wiatrak czapowy
Paltrokmolen = paltrak

Standerdmolen (młyn na standardzie lub po polsku wiatrak kozłowy lub koźlak) pojawił się w Niderlandach już w XV wieku i był przez wieki modyfikowany. Jeszcze dzisiaj można ten tym wiatraka spotkać w Holandii. Także w Polsce jest to nadal najpowszechniejszy zabytkowy wiatrak, chociaż już w mocno zrujnowanej formie. Zmodernizowaną wersją standerdmolen był w XVI w. wipmolen - po polsku także zwany koźlak.

Nazwa koźlak wywodzi się od słowa kozioł, określającego nieruchomą podstawę konstrukcyjną składającą się ze skrzyżowanych podwalin, ułożonych na kamiennej podmurówce oraz pionowego słupa (sztembra), wzmocnionego czterema zastrzałami. Przedłużona, obracająca się pionowa oś mogła napędzać znajdujące się pod wiatrakiem (lub obok) koło wodne lub śrubę Archimedesa służące do przepompowywania wody na wyższy poziom.

Całą budowle wipmolen przekręcało się do wiatru na osi za pomocą "ogona" - dyszla.

2. Paltrak

Wiatrak paltrokmolen  jest wyjątkową odmianą masywnego koźlaka używanym do ciężkich zadań przemysłowych, obracał się w całości z całą maszynerią do wiatru, na rolkach po fundamencie lub szynach. 

Paltrokmolen (po polsku paltrak) był kamieniem milowym rewolucji przemysłowej początku XVI wieku. Dzięki dołączeniu do istniejącego koźlaka wału korbowego, ruch obrotowy zamieniono w posuwisty co umożliwiło ciąć drewno na deski w tempie jakie przedtem musiało wykonywać 50 ludzi. Paltrak był jednym z głównych powodów holenderskiej światowej ekspansji w dzięki szybkiej budowie tysięcy żaglowców opływających cały świat w XVI-XVIII wieku.

W paltrakach, podobnie jak w koźlakach, ruchomy był cały budynek; obrót jednak następował nie na koźle, lecz na rolkowym łożysku obwodowym (podobnie jak czapa w holendrach). Łożysko to osadzone było na solidnym fundamencie. Obrót budynku umożliwiał bądź drewniany dyszel (sprzężony z drewnianym kołowrotem, na który nawijano linę zamocowaną do końca dyszla) lub wiatraczek-samoster, naprowadzający skrzydła obiektu pod wiatr. Paltraki charakteryzowały się większą kubaturą niż koźlaki, były od nich stabilniejsze (przez obniżenie środka ciężkości) i silniejsze co umożliwiało to lokowanie w ich wnętrzu ciężkich urządzeń podnoszących wydajność produkcyjną.

3. Wiatrak czapowy

Bovenkruier - jest dzisiaj najbardziej powszechnym typem holenderskiego wiatraka, znany też w Polsce pod nazwą "holender". To kolejna i najważniejsza modyfikacja wiatraka. Wiatrak ten ma ośmio- lub sześciokątną obudowę, jest mocnej konstrukcji w której przekręcała się tylko górna głowica wiatraka - jego "czapa". Mechanizm obrotowy zbudowany jest z najtwardszego drewna w Europie; dębu, grabu i bukszpanu. Ten typ wiatraka przyczynił się najefektywniej i w największej mierze do osuszania holenderskich polderów i jednocześnie nadawał się doskonale do wszystkich przemysłowych zastosowań.

Istnieje wiele odmian wiatraka czapowego:

• wiatrak wieżowy (torenmolen): należy do najstarszych typów wiatraków budowany był z cegły.
• wiatrak balustradowy (stellingmolen): wielopiętrowy wiatrak z cegły, budowany w miastach aby „łapał” wiatr ponad miejską zabudową. Z powodu znacznej wysokości tego wiatraka galeria (balustrada) służy do obracania głowicy ze skrzydłami.
• wiatrak na kopcu (beltmolen): budowany na szczycie kopca, wału lub pagórka z wrotami pod wiatrakiem dla wjazdu wozów z ładunkiem do mielenia. Ten typ wiatraka spełniał podobną funkcję jak wiatrak balustradowy.
• wiatrak polderowy (poldermolen): osuszały poldery poruszając koło wodne lub śrubę Archimedesa.

Wiatrak czapowy lub holender (bovenkruier) jest najpowszechniejszym wiatrakiem jakie dzisiaj podziwiamy w Holandii. Większość z jeszcze istniejących pochodzi z XVII i XVIII wieku i dzięki dobrej konserwacji wyglądają nadal jak nowe. Wynalazek bovenkruier umożliwił osuszanie dużych obszarów Holandii (poldery) w XVII wieku. 

Bovenkruier - wiatrak z obrotową czapą (holender) powszechny był także w Prusach Wschodnich i Żuławach (gdzie do wojny było ich ok. 150) z czego współcześnie pozostało kilka marnych szczątków. 

Tjasker jest najmniejszym wiatrakiem, pochodzącym z Fryzji do odwadniania małych parceli. Nadal spotykany na fryzyjskich polderach. 

Obecnie pozostało w Holandii jeszcze około 1000 klasycznych wiatraków, świetnie zachowanych, głównie XVII-wiecznych. Większość z nich służy jako mieszkania lub muzea. Swoją roboczą funkcje już straciły.

Oprócz używania siły wiatru do napędzania maszyn przemysłowych może najważniejszą funkcją wiatraków w Holandii było wypompowywanie wody z tego nizinnego, podmokłego kraju. Takie przepompownie wody nazywają Holendrzy gemalen. Dzisiaj gemalen napędzane są motorami dieslowskimi lub elektrycznymi (artykuł  "Holandia istnieje dzięki pompom")

Węgiel i maszyna parowa wyparły siłę wiatru

Wynalazek maszyny parowej w XIX wieku zakończył erę wiatraków w Europie. Natomiast zapotrzebowanie na wiatraki przeniosło się za ocean; do Ameryki. W USA gwałtownie wzrosło wówczas zapotrzebowanie na proste i tanie wiatraki do pompowania wody głębinowej a później także do wytwarzania energii elektrycznej dla farmerów. Między rokiem 1850 i 1970 zainstalowano w USA ponad 6 mln. takich żelaznych wiatraków.

XXI wiek: powrót do wiatru

Już od początku XX wieku do Europy zaczęły powoli wkraczać wiatraki-turbiny elektryczne. Dzisiaj najwięcej turbin elektrycznych spotkać można w Hiszpanii, Danii, Niemczech i Holandii (głównie w prowincji Flevoland). W Holandii planuje się budowę dużych parków wiatraków w Morzu Północnym, poza horyzontem, ponieważ znaczna część społeczeństwa uważa te wiatraki za przykre „zaśmiecanie” krajobrazu.

Gdzie na wiatraki w Holandii?

Największe skupiska świetnie zachowanych, tradycyjnych wiatraków zwiedzić można także przy pracy, z zewnątrz a także za niewielką opłatą od wewnątrz w:

• Kinderdijk - najbardziej malowniczy park wiatraków.
• Zaanse Schans - najbardziej interesujący skansen.
• Schermer
• Schiedam - stellingmolens, największe wiatraki świata!
• Leiden

• Zobacz także część drugą: wiatraki holenderskie cz. 2 >>>

Przeczytaj także:

• Wiatraki holenderskie oraz Wiatraki holenderskie II
• Konstrukcja i nazewnictwo holenderskiego wiatraka
• Jak wał korbowy napędzał Złoty Wiek
• Wiatraki galeriowe z Schiedam
• Skansen wiatraków w Kinderdijk
• Holenderskie wiatraki mielą wodę
• Dlaczego wiatraki kręcą się w lewo?
• Ciekawostki o holenderskich wiatrakach
• Polskie wiatraki ozdobne
• Wiatraki amerykańskie